Заедницата: дистопија или утопија?

„Кој не умее да ужива во карантинот, нема да умее ниту на Хаваите“
[Фејсбук-меме]

Овој текст ќе биде кус. Ќе биде и хипотетички, претпоставувачки, како што би рекле ние, на македонски јазик. Ќе биде или утописки или дистописки, а можеби ќе биде и амалгам од нив. Тој ќе настојува да биде и проспективен, токму во духот на нафрлените теми во претходните два текста.[1] А ќе се обиде да понуди и некакви контури, кои, се надевам, нема да претежнат на страната на втората. Всушност, која и да е од овие две проспективни визури да нѐ чека, ниту една од нив нема да го нуди тоа на што досега сме биле учени или на што сме биле навикнати да подразбираме под поимот – уметност.

Ги гледам и ги слушам колегите од другиве уметности како се мачат да осмислат нешто што не може да се осмисли по стариот терк. Претпоставуваат некои можни форми кои се косат со суштината на уметностите. Во една прилика актерот Висар Вишка, тековниот директор на гостиварскиот театар (сл. 1),

на ТВ 21 се обидуваше нешто да смисли, демек, театарот ќе се играл на улица и слично; Рисима Рисимкин во една друга прилика на ТВ 24 (сл. 2),

исто така, а Горјан Тозија на „Утрински брифинг“, своевидно призна дека филмската уметност каква што беше до сега нема да биде можна од сега, ако работите продолжат вака (сл. 3).

Дополнително, колегите по практичните предмети на Факултетот за драмски уметности, исто така, мака мачат како да ги завршат испитите. А тука некаде се и сите оние други уметности, кои се, главно, колективни. Во најдистопиското сценарио, со други зборови, овие уметности едноставно ќе ги – снема. Музичарите, ликовните уметници, писателите (и романџиите и расказџиите и поетите) можеби и ќе „преживеат“, но тогаш доаѓа следниот проблем – појавнувањето на нивните дела. Од сите нив, единствена посветла иднина имаат писателите: ќе си ја порачате книгата online и ќе си ја читате дома, бидејќи музичарите освен нивните плочи (кои, исто така, ќе си ги порачате online и ќе си ги слушате дома) нема да можат да имаат свирки, а, да не заборавиме, музиката сепак не се слуша на плоча, а на YuTube или во mp.3 формат, пак, никако. Ликовњаците, пак ќе имаат исто своевиден проблем. Еве еден пример.

За цело ова време, сиве месеци, на масата, пред тастатурата ми стои последниот список со распоредот за „третата смена“ (како што си ги нарекувам активностите во вечерните часови), односно, спиокот на изложби и настани кои треба да ги посетам (сл. 4 и 5). И често, гледајќи го, се прашував како ќе изгледа првиот пат кога ќе отидам на изложба?

И, ете, во средата, вечерта пред да се вратам во Струга, отидов на една изложба. Признавам: извонредно искуство! Најпрво, уште од скалите, откако се „излактавме“, педагошки и татковски ги „скарав“ оние помлади колеги кои не носеа маски и не држеа растојание. Потоа застанав пред влезот во Галеријата, додека редарот од Младинскиот културен центар уредно пропушташе само по двајца внатре галеријата, а ние, со измиени/дезинфицирани раце/дланки и маски/марами на лицата, уште поуредно чекавме да влеземе. Но тоа, не ми е поентата. Поентата е во тоа што така сами, ние двајца, откако влеговме, ја имавме целата изложба „само за нас“! Гледав, се загледував, се оддалечував од делата, пак се приближував и откако го направив првиот круг, се впуштив во фотографирање/документирање (сл. 6).

„Ајде, излезете!“, ми довикна лутиот глас на редарот десно од мене. „Само да направам документација и излегувам“, му одговорив, а тој, уште полуто, ми возврати: „Дојди утре! Ќе биде отворена изложбата и утре! Треба да влезат и други. Не си само ти!“. Во тој момент сфатив колку себично се поставив кон настанот и колку (значи – николку) не помислив на сите оние други кои уредно чекаа да влезат. Збрзнав со фотографирањето и излегов низ излезот на другата страна на Галеријата. Бев посрамотен од самиот себеси. Се поздравив со колегите, што дипломирани, што тековни студенти, и брзо заминав дома. По пат пресметував колку за мене „траеше“ овој настан и заклучив дека сосе доаѓањето и враќањето сум „потрошил“ 48 минути. Со тоа, ова беше најкусиот настан во мојата кариера.

Чекајќи во празното „Силбо“ да купам вртена пита со сирење се согласив со фактот дека во универзумот, сепак, постои (или мора да постои) рамнотежа. Зошто, како? Откако ја живеам оваа нова ситуација искуствено спознав дека во организацијата на времето, особено ако треба нешто да пазарам, треба да додам плус 15-20 минути за чекање во ред. (Веќе уредно си носам книга за читање додека чекам, за тоа пишував во претходниот текст.) Дента бев во два реда, па така, „изгубив“ 40на минути. Токму тоа време е времето плус кое го трошам на една изложба во неформалните разговори со другите посетители на тој ист настан. Значи, овие +40на минути од чекањето во ред се компензираа со овие -40на минути од настанот, со што излегува дека сум, што се однесува до трошењето на времето на една – позитивна нула! Универзум, така стокмен, остана задоволен… А јас? А јас успорив, прифатив дека ми треба повеќе време и престанав да брзам и не видов ништо лошо во тоа. Напротив!

***

Во четвртокот требаше да се вратам во Струга. На Драган му останав должен едно собирање на покосената трева уште од пред месец дена, а тревата како трева, после сите овие доцнозимски температури, снегови и влага, расте ли расте. Ме пишмани новото, повратничко, карантинизирање. Па така, седнат дома, не ми остана ништо друго освен на Фејсбук да го проследам вревењето и колнењето на сите оние кои заминаа од Градов од страна на оние кои останаа во Градов. Не ми беше тоа интересно, па, гледајќи ги фотографиите од наплатните рампи на автопатот „Мајка Тереза“[2] почнав да пресметувам нешто. Ако е навистина точна бројката дека вчера од Скопје излезгле 20 000 возила и ако за тие 20 000 возила се платала патарина (Скопје-Гостивар) во износ од 140 ден., тоа значи дека „Македонија пат“ (или како ли веќе се вика фирмата за одржување на патиштата) вчера за само неколку часа инкасирала 2 800 000 денари, или 45 528 евра (и уште толку на враќање = 91 056 евра). Од тој вкупен износ, држава со ДДВто ќе инкасира – 16 390 евра! Знам дека државата со тие пари ќе закрпи некои дупки во буџетот (ова им дојде како непланиран гратис од граѓаните кои уредно ќе си ги плаќаат патарините), ама не знам дали „Македонија пат“ со остатоткот од 74 666 евра ќе ги закрпи дупките на истиот тој автопат посветен на светителката?

Затоа, целата оваа апсурдна до крајност ситуација во која граѓаните уште поапсурдно се однесуваат (и тука мислам на целиот период на кризата), ме доведе до прашањето: Дали на овој народ воопшто и му треба држава? Дали на овој народ воопшто му треба и заедница? Дали на овој народ воопшто и му треба солидарност?

Нешто подоцна ноќта, незаинтересирано зјапајќи во еден глупав американски филм, оптегнат на фотелјата во положба за гледање филмови, се прашав: Што би можел да правам овие три дена (освен трикратното шетање на Морис)? Го слушам пред некој ден гитаристот Влатко Стефановски во „Астрорум“ на Бранка Костиќ Марковиќ (второто гостување од 4 мај; сл. 7) и слушам како Стефановски за време на првата забрана за движење работел на својот нов албум!

Завчера (4 јуни) го слушам лекарот Методи Чепреганов на „24 анализа“ (сл. 8) кој за време на истата забрана доработил неколку свои книги (за кои претходно немал доволно време).

Бидејќи отсекогаш сум сакал да слушам и гледам позитивни и креативни личности, а сум сакал бидејќи таквите личности ме поттикнуваат, и тоа многу, на сопствени ангажмани и работа, во истиот тој момент одлучив утрово да седнам и конечно да го напишам текстов. Сета мрза, сета некреативност, сите 16 часа настава неделно и сите други оправдувања кои си ги измислував за моето непишување ги снема. Бесмислата на тоа само што мислев, а не пишував, ми се потврди уште истата вечер кога повторно ја зачитав книгата на Бадију: „Филозофијата [моето безинтересно (само) мислење] не завредува ни еден час напор ако не ја расветли посветеноста, макар и ограничена [до крај]“. (Badiju, 2015: 12) Па се навратив повторно на моите сограѓани-сопаталци во оваа наша ситуација, на мојот „народ“, оној кој е секогаш „ние“ и кој никогаш не е „само-јас“, односно, чиј дел и сум и не сум, или, можеби: чии делови и сме и не сме (во зависност од интересот, личниот интерес). Вреска Фејсбук заедницата сите овие денови на покачените бројки на новозаразени со (резимираниот) заклучок: „Ш’о народ ќе бевме!?“, па се појави уште поголема поделба (и сѐ поголема нетрпеливост) во „народот“: меѓу оние кои не ги почитуваат и оние кои ги почитуваат Владините мерки за заштита од вирусот.

Меѓутоа, интересно ми е тоа што никогаш не се доуточни кој е тој „народ“? И при тоа, не мислам во етничка смисла, бидејќи народ во етничка смисла не постои, ако доследно ја спроведеме поделбата на Маргарет Канован [Maragret Canovan]: 1. народот како целина: сите членови на политички организираното друштво, или тоа што некогаш се именувало како „политичко тело“; 2. народот како обичен свет: делот на res publica кои го сочинуваат луѓето од третиот сталеж, односно, оние кои се исклучени, потлачени и заборавени; 3. нацијата како целина: делот разглeдуван само од исклучиво културалното стојалиште, (наведено кај Miler, 2017: 32-3) за, на крај, Хабермас [Jürgen Habermas] да го смеша сѐ тоа во неговиот став дека „‘народот’ се појавува само во плурал“. (Исто: 48)

Оттука, ако експонентот на „народот“ е, на пример, Фејсбук-заедницата со сите оние кои сметаат дека имаат право да зборуваат (пишуваат) „во името на народот“, а такви ги има многу (без разлика што Фејсбук-статусите се како поединечни, лични ставови), во смисла на пишување pars pro toto, тогаш прашањето на кого се однесува исказот „ние народот“ е и понатаму отворено, како што заклучува Милер и кој нагласува: „а за демократијата тоа е по многу нешта главно прашање“. (исто: 72) Тоа е важно, се разбира, бидејќи појавувањето на народот само во плурал, да ја употребам Хабермасовата теза, упатува на една суштинско демократска суштина на тој ист „народ“. Заради тоа, Клод Лефор [Claude Lefort] внимателно бележи дека: „демократијата го воведува искуството на нефатливоста, на контрола неподложното друштво, во кое ќе се зборува дека народот е, се разбира, суверен, но неговиот идентитет [кој и што е „народот“, Н.В.] постојано ќе биде преиспитуван и засекогаш ќе остане латентен“. (Наведено кај Miler, 2017: 72) Затоа, ги слушам денес новинарските прашања на пресот на министерот за здравство Филипче, зошто не може да се карантинизираат неколкуте општини во Скопје (што, всушност, ова „неколкуте“ повторно значи целиот Град Скопје, имајќи ги предвид и кластерите во Центар и во Аеродром): кого да го карантинизираат? Народот од овие општини? А кој е тој народ? Или заедниците од индивидуи (па нека се тие и семејно кластеризирани)?

Во сето ова пронаоѓам една латентна опасност, своевидна опасност на нова политичка поделба: на поделбата околу правото на присуство и учество во јавниот простор на субјектите на една заедница, на нашава заедница. Поларизацијата се води околу судирот помеѓу двата исказа, двете разбирања: „Ние и само ние сме народ“ (почитувачите на мерките) и „Ние сме исто така народ“ (непочитувачите на мерките), како што би рекол Милер. (Исто: 71) Оваа едновременост на правото на присуство и учество во јавниот простор на сите субјекти, во својата основа е двојниот карактер на поимот „народ“, а, можеби, и најсуштествената негова карактеристика: неговата – дијалектичка природа, хегеловски кажано. Политиките кои стојат зад нив се, всушност, и политичка поделба на „народот“. Парафразирајќи го Бадију, во „овие две политики постои стварност само доколку секоја од нив го организира народот на своја страна“, односно, „политика ‘без народ’, без основа во структурирана маса [без разлика во која Канованина смисла], не постои“. (Badiju, 2015: 31) А кои се тие две „политики“? Тие две политики, во смисла на овој текст, се оние кои се застапуваат за индивиуалното, од една страна, и кои се застапуваат за колективното, од друга. Во дијалектичка смисла, онака како што ја развива Бадију во оваа негова книга, „неопходно е да се објави дека постои само еден закон на дијалектиката: Едното се дели на две; такво е начелото на воочливото и на делувањето.“ (Истото)

Затоа, исказот „Ш’о народ ќе бевме!?“ е бесмислен, тој не значи ништо, бидејќи, едновремено и според ваквата можна дијалектичка природа на поимот „народ“: и сите се виновни (прекршители на мерките) и никој не е виновен (непрекршители на мерките), но и виновните и невиновните се нужни и се самопотврдувачи на Другите, во онаа смисла во која расцепот меѓу нив е „единствениот модус на постоењето на противречноста“, како што вели Бадију, но противречност која го афирмира (го потврдува) посоодветниот исказ: „Ш’о заедница ќе бевме!?“ Еден можен одговор е Фејсбук-постот на Искра Гешоска, објавен минатата недела:

     „Новата нормалност го потврдува стариот факт за доминантните културни кодови кај нас – ароганција, игнорантност, неодговорност кон себе и кон заедницата, отсуство на грижа за другиот, отсуство на чувство за припаѓање на колектив во кој треба да придонесуваме за заедничките интереси, себецентричност, отсуство на солидарност, отсуство на емпатија, инаетливост, безобразие, не љубов скриена зад широки безначајни прегратки, ниско ниво на образование (и покрај исклучително високиот процент на доктори на науки и високо образувани луѓе), фарисејство. Новата нормалност е резултат на изразените стари и опасни навики. Порано нѐ иритираа, сега се опасни по живот.“

***

Почетните позиции од кои поаѓав мислејќи го текстов последниве шест недели беа токму за – заедницата. Сметав дека се наоѓаме во една парадоксална ситуација и состојба, токму заради тоа што суштествениот карактер на заедницата е суштината на нејзиното и постоење и функционирање. Во вакви услови на, не само непрепорачливо, туку и забрането друштвување (социјализација), сосема е можно да се појави своевидно раздруштвување, или, како што го завршив првиот од овој серијал на карантински текстови: секоја посредуваност заради друштвената оддалеченост се престорува во друштвена одделеност. Ова ми се потврди со веќе спомнатото мое прво искуство со присуството на јавен настан во средата, изразено преку бројот на минути во кои се „социјализирав“. Всушност, раното враќање дома беше резлутат на мојата – десоцијализација, на моето – раздруштвување. Или барем така се чувствував.

Затоа, повторно се навартив на пообемната преписка во коментарите на последниот мој текст со Станко Павлески. Таму (и тогаш) го напишав тоа што треба(ше) вечерва да го пишувам, но, како и секогаш во меѓусебните расправи со Павлески (кои „во живо“ знаеле да траат и со часови, на времето), не можев, а да не ги отворам адутите за овој текст. Од сето напишано ќе го издвојам следново:

     „Моите очекувања, моите посакувања се – нови искуства од уметноста произлезени од проективноста на новата, на идната (таа некоја друга) општественост, токму заради тоа што со секоја нова општественост доаѓа и некоја нова ‘уметност’.
     Ќе соберам храброст да претпоставам дека тоа нема да биде уметност создадена според ‘авторските’ принципи […], дека разните ‘уметникувања’ ќе се сведат само на индивидуални самодоволни и општествено аутистични активности, туку не само што ќе биде некоја ‘друштвена плакат/ност’, туку и дека ќе биде некоја ‘друштвена пракса’, можеби, можеби, како онаа пракса која се практикувала пред модерното доба, ни се допаѓало нам двајца тоа или не.“

Оттука поаѓам во следната поделба за иднината на уметноста, поделба која ќе го води понатамошниот развој на она што сега го нарекуваме „уметност“, кон она што работно го именував „2м уметност“.

I. Од оддалеченост кон одделување/разделување (по дома)

Дали ова можеме да го именуваме и како – уметност за по дома [art for home sake]? Пред некое време Кинотека на Северна Македонија објави дека почнале да ги дигитализираат сите броеви на списанието Кинопис.[3] Веста ме израдува не само заради тоа што на времето, во недостаток од списание за ликовна уметност, објавив неколку текста, туку што тоа е првиот обид да се дигитализира дел од македонското периодично и теориско издавачко културно наследство. Конечно! Но, еден од тие мои текстови за мене е многу важен: тој ќе стане основа за докторатот, но, пред сѐ, тој ќе биде почеток на мојот следен десетгодишен истражувачки интерес за дигиталното и дигиталноста. (Вилиќ, 1992) [Колку се тоа самите почетоци на промислувањето на дигиталноста кај нас говори и одделот во кој е поместен текстот: „Видео – Телевизија“ (сл. 9).] Тоа истражување заврши со еден текст за учеството на еден симпозиум во Киев, Украина, 1998, со наслов „Преиспитување на естетското“ [Aesthesis Under a Scope], во кој текст пишував за промената на дотогашната употреба на поимот на еститското кое во добата на дигиталноста се претвора во нешто сосема друго, а пред сѐ како некое ново и специфично искуство.[4]

Но, тоа со што може да се резимира целата оваа концепција се наоѓа во насловот на еден од клучните текстови од тој период, во којшто сите оптимистички верувавме во промените кои дигиталноста ќе ги донесе. Тоа е текстот на Герхард Јохан Лишка [Gerhard Johann Lischka] со наслов: „Das Monitorstadium“ [Мониторски стадиум]. Во овој многу кус текст поделен во 10 поглавја Лишка ја развива тезата за сѐ поголемата екранизација на стварноста: „Екранот е моментен референт на една информација, која, со поголема или помала брзина, ќе биде повикана“, а тој, екранот, со тоа може да се именува и како „монитор“, односно, не само како технички уред (компјутерскиот монитор, пред сѐ), туку како начин на спознавање на светот: спознавање преку мониторирање/набљудување/гледање и интеракција од далечина. (Lischka, 1990: 163)

Така посредуваното спознавање на стварноста преку екранот/мониторот понатаму, во следните години, сѐ повеќе се преиначуваше со фактот што екранот/мониторот како уреди стануваа сѐ помали, па така може да се заклучи дека екранизацијата/мониторизацијата на техничката слика, во духот и концепцијата на јапонското бонсаи, се компримираше до крајни граници: од „големиот екран“ на филмското платно во кино-салите (како колективен воспиремачки чин), преку „малиот екран“ на телевизорските уреди (како малоколективен, семеен, воспиремачки чин) и „малиот екран“ на компјутерите (како индивидуален воспиремачки чин), бонсаизирањето продолжи со уште помалите екрани/монитори на преносните компјутери (лаптопите), па таблетите сѐ до екранчињата/мониторчињата на мобилните телефони, втората генерација на Епловиот ајПод и последните ајВоч уреди (како субјективиран воспиремачки чин).

Со други зборови, искусувањето на посредуваната преку екранизацијата/мониторизацијата стварност стануваше сѐ повеќе и повеќе искусување од далечина, но и со друштвено оддалечување: од заедничкото ракоплескање на крајот од филмот во кино-салите до поединечното субјективизирано „следење“ на информациите на ајВочот на левата (или десната, сеедно) рака.

Зборот ми е дека веќе одамна се наоѓаме во стадиум на „социјална дистанца“ [многу ме нервира што кај нас, во нашиот јазик, непреведено се презеде оваа јазична кованица и затоа, со намера, цело време пишувам (бидејќи навистина ништо не му недостасува на преводот): „друштвена оддалеченост“ или „друштвено растојание“, малку од малку да го поправам и оправам македонскиот јазик] наметната со дигиталната технологија; помислете на сите оние (а можеби некој и од вас) кои по улица, во автобус, додека чекаат нешто, додека јадат, додека пијат кафе со другар/к/ите во кафуле, итн. кои зјапаат во своите мобилни. Одделеноста на дигиталното искусување на стварноста, на дигиталното искуство, се коси со колективното естетичко искуство, а токму за такво искуство зборуваме кога ја спомнуваме – заедницата (за која сега, периодов, сме сите многу загрижени). Ваквата оддалеченост (заради техничките уреди и зависноста од нив) доведува до друштвена одделеност, па, така, можеме наместо за заедница да зборуваме за одделница или разделница: „заедница“ која е монадично одделена, субјективизирано разделена.

Овие две укажувања ми ги упати Александра, утрово (недела), додека пиевме кафе и додека ѝ „кукав“ дека немам чаре за текстов. Веднаш ги прифатив, иако сум свесен дека самите зборови не се баш многу звучни и дека тешко ќе бидат прифатени, но, сепак, во нив навистина согледувам една исконска суштина: одделница [одделно/одделено] и разделница [разделно/разделено] се антиподи на заедница [заедно].

Како и да е, во нив навистина и ја чувствувам и ја спознавам вистинитоста на нашава стварност, особено оваа тековнава. Особено што друштвената оддалеченост од кибер просторот, de facto, со кризава се префрли и во дружебниот (социеталниот) физички простор: друштвената оддалеченост е еден од трите клучни столба на „борбата“ со вирусот. Со тоа, или започнува или веќе се случува разбивање на друштвената врзаност (или врзивност) со тоа што се намалува или се напушта друштвената интеракција.

Оттука, ако е тоа новата вистинитост за поинаквата (намерно не го употребувам она „новата“) нормалност на стварноста во која живееме, тогаш и уметноста, како одраз на стварноста (или новите и поинакви услови за постварување на таа стварност) ќе мора да биде некоја друга. Штом повеќемина од нас веќе размислуваат за тоа, тоа значи дека тоа и ќе мора да се случи. Ова би била дистопичната верзија на текстов.

Во прилог на овој став оди и вчерашната објава за петото издание на Крик – фестивал за критичка култура (сл. 10). Темата на овогодишното издание е „Конечноста и кршливото општество – социјализам, слобода и секуларност“, а појдовната позиција се лоцира во следниов исказ/заклучок за тековната состојба:

     „Повеќе од јасно е дека во овој миг сите сме исправени пред можеби најважните предизвици за кои досега само академски, епистемолошки, со напор за практикување во општествениот контекст, сме разговарале - што значи практикувањето, втемелувањето на одговорна, солидарна, емпатична, еманципаторска критичка заедница и култура. Во мигов сме соочени со најранливото лице на светот, кое не постои ниту само во умните книги, ниту само на масовните форуми и конференции, ниту само во интелектуалните парадигми. Сега ни се случуваат во реалниот простор и време тагата и распадливоста на она што го живееме како претпоставена заедница, култура, политички имагинариум.“[5]

Но, во оваа објава е содржана и суштината на напорите кои сите ние ги правиме за да (си) ја разбереме и претпоставиме, и скорашната сегашност, и, многу повеќе, неизвесната иднина:

     „Реалната и масовна закана од една болест ничкум ги преврте нашите досегашни императиви за мобилност, за општествена интеракција, за размена на вредности. Овојпат, светот дистопично ‘крикнува’ и вели дека е крајно време за нови прадигми, за престуктурирање, превреднување и поставување на радикално поинакви културни и политички смерници.“

Токму ова нека биде и вовед за втората верзија на овој текст, утописката.

II. Од оддалеченост кон спојување/споделување (по маало) За миг ќе се навратам на мојот коментар во расправата со Павлески:

За миг ќе се навратам на мојот коментар во расправата со Павлески:

     „Моите очекувања, моите посакувања се – нови искуства од уметноста произлезени од проективноста на новата, на идната (таа некоја друга) општественост, токму заради тоа што со секоја нова општественост доаѓа и некоја нова ‘уметност’.
     Ќе соберам храброст да претпоставам […], дека [новата ‘уметност’] ќе биде некоја ‘друштвена пракса’, можеби, можеби, како онаа пракса која се практикувала пред модерното доба[.]“

При тоа, се разбира, не мислам дека таа нова „друштвена пракса“ треба да се сведе на пролиферацијата на глупости во (претпоставувам) добрите намери на тековните zооm-уметници и естрадни ѕвезди, кои, во името на забавата на „народот“ во овие сложени денови се обидува да му ја олесни карантинизацијата. Така, деновиве ја преслушав најновата глупост на македонската забавувачка сцена: новиот обид за нов естраден хит (sic!) на Сузана Турунџиева – Короната пуста да остане (сл. 11).[6]

Ај тоа што не знам кој, воопшто, ѝ рекол дека знае да пее, туку ова е полошо дури и од онаа Корона чао на Двоецот од Боемска улица 1 и 2, Дац и Александар. Турунџиева, преработувајќи ја една најкич печалбарските песни од македонската народна музика, Туѓината пуста да остане, ми го отвори прашањето: Дали со преработката на еден кич во уште поголем кич, преработениот кич, по принципот на двојната негација, ќе стане уметнички хит? Одговор на ова прашање ми го дадоа бројот на лајкови и дислајкови под YouTube објавата: 99 наспроти 168 и ова е за прв пат да сретнам на оваа платформа состојба во која една песна/пост има повеќе дислајкови од лајкови! Ја разбирам желбата да се направи една хумористична песна за овие тегобни денови, исто како и онаа на Двоецон, но дури и хумор/хумористичноста има свои правила…

Но, тоа не беше причина да не помислам нешто. Стихот „[Короната] ни ги затна устите со маски“, како што на едно место заносно ни пее бушавата Турунџиева, ме префрли на друго нешто: Зошто од една нужност не направиме некаква предност? На ниту еден од нашиве извикани дизајнери не му падна на памет дека заштитната маска стан(ув)а уште еден моден детаљ (аксесори, како што би рекле нашите модни блокер/к/и и инфлуенсер/к/и), исто како ешарпата, шапката, коланот, брошот… Или, пак, не гледаат телевизија, затоа што обвинителката Вилма Русковска прва од званичниците го укапира штосот: на секое рочиште доаѓа со нова и поинаква заштитна маска (сл. 12).

Дури и во колоквијалниот говор веќе циркулира (уште еден погрешен) термин – бандана. (Моторџиите и хипиците, главно, би требало да се налутат што им се узурпира името на нивното марамче за околу врат или за околу глава; за Хиндусите и да не зборувам…)

Зошто, се прашувам понатаму, ако веќе мораме, а мораме, да носиме маски и тоа нема да заврши скоро, не се посвети повеќе внимание на нивната индивидуација? Еве, на пример, Националната галерија на Северна Македонија, веќе излезе на пазарот со една серија на заштитни маски со репродуцирани дела од нејзината колекција (сл. 13-14).

Нивната цена навистина не е баш достапна секому, но, нели, ако сакате да бидете ши/зи/к/а тоа подразбира и соодветен (финансиски) трошок, бидејќи – имиџот чини! Но, тоа и не е баш поентата. Поентата е во тоа што институцијата, покрај вообичаените публикации и сувенири (шољи, платнени торби, беџеви, нотеси, маици…) преку своите дизајнери произведе нешто за – заедницата, нешто што ја афирмира поинаквата нормалност, ја прави попријатна за гледање, овозможува поинакво дожувавње, и на носителот на заштитината маска и на оној кој/а го/ја разминува, среќава, разговара, се дружи…

Проектот на Град Скопје во соработка со градските културни институции „Култура во време на корона“ исто така го привлече моето внимание, особено маалските свирки (сл. 15). Или, пак, завчера распишаниот конкурс на Владата за финансирање на програмските активности на здруженијата и фондациите за мерки за справување со КОВИД-19 кризата.[7] Можеби има уште некој пример на којшто во моментов не можам да се сетам, но, се работи за тоа што средиште на сите овие проекти ќе биде – заедницата, со цел да се развие друштвена и дружебна интеракција, па нека е таа и на 2м (два метри) оддалеченост.

Оттука, како први обиди, треба да се очекува дека во идните активности уметниците или друштвата или иницијативите ќе произведат проекти кои својата примарност ќе ја насочат токму кон потребите на членовите на заедницата, но уште повеќе – ќе понудат нови искуства кои најнепосредно ќе продрат и во нивниот физички, но и во духовен простор, некој нов ајстезис.

Таков еден обид беше проектиран скоро, но беше и одложен заради кризава на неопределено време. Тоа е проектот „Еве ги уметниците!“ [Here’s The Artists] и еве ги неговите појдовни премиси:

     – Дека современата уметност во С. Македонија, всушност е насочена само кон уметничката сцена во Скопје;     – Дека институциите и современите уметнички практики кои произлегуваат од минатите социо-економски структури во дваесеттиот век беа, според сите намери и цели, застарени;     – Поради ова, целта на овој проект беше да настојува не само пасивно да се набљудуваат и анализираат овие застарени творечки и институционални практики, туку да се направи обид и анализа на можностите за културен ангажман на граѓаните од различни градови ширум земјава, така што ќе им се даде можност директно да бидат инволвирани во активностите, и интерактивно, преку дијалог, да се покренат одредени прашања во врска со недостатоците во културата, главно на локално ниво, во дадената област.[8]

Непотпишаните два текста дополнително одат во прилог на еден колективен чин којшто ја надминува индивидуацијата (сл. 16). [Иако на фотографијата на крајот на текстот можам да препознаам тројца од учесниците: Х.Х. и Џон Блеквуд, нашиот пријател од Абердин во Шкотска, и Бојан Иванов и Ангела Витановска од Скопје.] Во него се препознваат некои контури, некои обриси на тоа што би била една нова „културална пракса“ и затоа посакувам и се надевам дека организаторите ќе го преформулираат и дека ќе го реализираат овој друштвено културален проект, поточно, оваа друштвено културална пракса во скоро време.

Овој проект, пак, ме наврати на еден друг, постар проект, од 2008-12, започнат и воден од Никола Писарев, а остварен во рамките на програмските активности на Центарот за современа уметност [САС] од Скопје. Проектот е наречен „Селско кино“, односно, во духот на предвоените патувачки кина кои се движеле меѓу градовите и селата и комерцијално проектирале филмови, така и Писарев и екипата, патувајќи низ западниот дел Македонија, главно во Реканскиот крај, во општината Маврово и Ростуше, го анимираа локалното население, највеќе млади и деца, со некомерцијални филсмки проекции кои, како искуство, за прв пат во животот имаа видено (изгледано) – филм! (Сл. 18)

Нa почетокот на проектот бев своевидно сомничав, бидејќи тоа не беше авторски проект, за какви тогаш ги сметавме уметничките проекти, туку повеќе како некоја „пракса со уметноста“. Сега би можел тоа да го означам како (иако и тогаш беше) своевидна „културална пракса“.

Од пред неколку години, скоро истата идеја ја спроведува и екипата од Македокс со нивниот проект „Патувачко кино“ прикажувајќи документарни филмови. Ги начекав летото 2018, во Калишта, струшко, и заедно со мештаните го изгледав документарниот филм за мрестењето на пастрмката (сл. 19).

Филмот го имав претходно гледано, се разбира, но ми беше интересно тоа што го гледав заедно со луѓето кои, всушност, живеат со таа пастрмка, што преку ловење, што преку наративот за неа во крајот и регионот, во нивното секојдневие.

Сѐ ова упатува на можни трансформабилни изразни форми кои, почнувајќи најпрво во културата ќе можат да ги исцртуваат и идните колективни општествени форми. Веќе еднаш, во еден постар текст на Фејсбуков, се повикав на една книга која и понатаму ми ги мати мислите. Објавена 2007, оваа книга започнува со една позната парафраза, а со која се воведува во страниците коишто следат:

     „Едно сениште не ѝ дава мир на капиталистичката глобализација, сеништето на новиот колективизам“. (Stimson i Šolet, 2017: 15)

Блејк Стимсон и Грегори Шолет уште на самиот почеток, во воведот, го најавуваат двојниот, или дијалектичкиот карактер на ова сениште, на овој нов колективизам. Едниот од нив е оној колективизам во кибер просторот за кој тие велат дека е:

     „замислена заедница здружена преку Интернетот и претставува поттик на претприемничкиот, неолиберален дух и ја храни потребата на капитализмот и за работна сила и за раководители који ќе ‘мислат вон кутијата’ за да ја зголемат продуктивноста и да ја подигнат својата положба во името на некоја ‘креативна класа’“ (17-8)

но, тоа веќе го елаборирав претходно и затоа за оваа втора верзија, поважен ми е другиот колективизам, оној колективизам на јавното мнение (15) кое се создава и случува во најконкретниот политички простор, просторот на улицата, надвор од сигурноста на оддалеченоста од него, како во случајот со кибер просторот. А токму во судирот, или, поточно, расцепот и/или неспојливоста на кибер просторот со просторот на уличната агора/форум/плоштад-улица се содржи диссензусот, како промотор, како придвижуваш на општествената промена. И, точно, тој и таков расцеп е резултат токму на кризата, односно, тој е „потполно внатре кризата и во сонот којшто го создава доцниот капитализам, и непобитно ни нуди една прилика за напредок“, бидејќи „и двата облика имаат длабоки корени и сложени родословни структури“, а кој дух и чие „сосема одредено дејствување и недофатна животност наизглед сѐ повеќе ја одредуваат нашата стварност“. (15)

Дијалектичката суштина на овие два колективизми е, всушност, токму нивната спортивставеност: колку неолибералниот индивидуизиран и корпориран капитализам уште повеќе се оддалечува од стварноста, а со тоа и од колективизмот и заедницата, толку повеќе и поцврста станува поврзаноста со таа иста стварност, бидејќи, како што учеше Маркс: „Да се каже дека човекот е оттуѓен [оддалечен] од самиот себе значи дека се кажува дека општеството [друштвото] на тој човек е карикатура на неговата права заедница [сплотен, солидарен, споделен]“. За неговата (човековата) заедница да не продолжи да биде оттуѓена [оддалечена], за да не се престори таа заедница докрај во одделница и/или разделница, потребно е да се (ре)афирмира друштвеното битие кое не е некоја „апстрактна, општа сила на спротивставување на издвоениот поединец, туку битие на секој поединец, на неговата дејственост и делотворност“, како што би рекол истиот тој Маркс. (Наведено кај Stimson i Šolet, 2017: 15)

Без разлика што ваквиот колективен друштвен облик може да се препознае и како своевиден фетиш (не се ретки таквите искуства во минатото), во смисла дека делот ја заменува целината, pars pro toto, тоа сепак говори за една симболичка надпојава која ја заменува појавната стварност или проживеаното искуство. Затоа што, како што би рекол Алтизер: „комунистот никогаш не е сам“, бидејќи само така може „да се почувствува колективизмот како искупување, да се доживее замислената заедница како крај на оттуѓувањето и како надеж во вечен живот“. (17) Токму таквиот колективен друштвен облик може и треба да се спротивстави на колективниот корпоративен облик на последните и крајните стадиуми на овој и ваков капитализам.

Дека ова не е само финкција, дека ова веќе се случува говори и скорашниот „Холандски манифест“ на 162 холандски универзитетски наставници и осум универзитети со наслов: „Planning for Post-COVID-19: A call for Post-Neoliberal development“ во којшто се даваат пет предлози за „одржливи, рамноправни и диверзифицирани општества втемелени на меѓународната солидарност“, кои главната нагласка ја ставаат на преструктурирањето на економијата, на светската економија. (Dutch Manifesto, 2020) Тоа само ја нагласува и важноста и нужноста од поинаква распределба и организација на севкупниот капитал, па во таа смисла може и треба да се очекува (но, на тоа и да се работи) работите да се одовиваат на поинаков начин на – размена.

Оттука може да следи дека и културата треба (или ќе треба) да се заснова на меѓусебна колективна размена, бидејќи токму таа и таква културна размена „во жижата внесува – неизбежно и неповторливо – пошироки општествени, [друштвени и дружебни] услови за производство кои се секогаш колективни“ и, без оглед на надворешната појавност, „колективизмот е [сепак] способен секогаш одново да се движи и во минатото и во сегашноста“, затоа што „идеалот на колективизмот не е да се оствари во некој друштвен урнек или план, туку во рамките на една културна размена“. (Stimson i Šolet, 2017: 27-8) „Креативноста мора да се ослободи од приватното сопствеништво [авторството, напр.]; „сите се создавачи (творци) и нема никаква причина да се делат на уметници и неуметници“, победоносно изјавува во 1920 Ел Лисицки [El Lissitzky], во духот на постреволуционерниот виор; како што и Јозеф Бојс [Joseph Beuys], во духот на неговиот концепт за социјална пластика од раните 1970ти ќе изјави дека: „Еден ден секој ќе биде уметник“, а Антонио Негри [Antonio Negri] таа развојна линија ќе ја заокружи со ставот дека колективизмот е „множество кое го сочинуваат креативни работници, општински активисти и раководители на невладини организации“, како што наведуваат Стимсон и Шолет. (31)

Та, оттука, овие двајца и заклучуваат (сл 20):

***

Да се вратам повторно на она: „Ш’о народ ќе бевме!?“, па да разгледаме „што народ сме?“, односно, до каде, до колку и како секоја посредуваност заради друштвената оддалеченост се престори во друштвена одделеност. И токму овој период, периодов на коронава, покажа најмногу што и каков народ сме. За жал.

Пред две недели се натерав да интервенирам за постирање на една неточна (а сосема одговорно можам да кажам и – лажна) вест по повод нападот на едно маалско куче [community dog, како што сакаат да ги именуваат нивните заштитари] врз двете ќеркички на соседот во спротивната зграда. Напишав еден долг текст со објаснување, бидејќи бев сведок на настанот, со демант на постот. И, не знам што да ви кажам… Се „зачленив“ во Фејсбук-групата „Milenicinja – ulicni i domashni C @ 2016“ каде што беше објавена дезинформацијата, го постирав мојот долг коментар, а потоа ги прелистав постираните содржини во групата. Дотогаш мислев дека говорот на омраза, простаклукот, невоспитанието и сл. итн. на Фејсбук е само стратегија на политичко-партиските ботови и тоа го земав како сосема јасна слика, односно, преку тие ботовски постови не е баш дека градев слика за тоа „ш’о народ сме“. Но, кучкарскава група ми покажа едно друго, вистинско лице на и за тоа „ш’о народ сме“.

Администратор на Групата е извесна Mia L Pota, сосема исправно, во Општите правила на групата ќе наведе:

     „Ne podrzuvame […] govor na omraza […] Strogo se zabranuva navreduvanje na clenovite po polova, vozrasna , nacionalna i verska osnova , onie koi navreduvaat ke bidat blkirani trajno od grupava !“[9]

И сѐ е тоа во ред, додека во Групата не влета некој пост, каков што беше спомнатиот. И тогаш се запрепастив! Нема многу да пишувам, освен што само ќе нагласам дека ова се коментари на млади луѓе, верувам студенти, што сегашни што поранешни (сл. 21).

Овој настан многу ме замисли, па некако како да бев подготвен да го примам следниот „удар“ – твитот на академик Катица Ќулавкова (сл. 22), а по повод зголемувањето на бројот на заразени последниве денови.

Немам зборови, а и не знам што да кажам, освен да упатам на еден Фејсбук-пост на извесна Марија Јаневска, од лабораторијата за генетика и персонализирана медицина при болницата „ЖАн Митрев“, именуван како „Преку глава ми е!“. (Јаневска, 2020) За оваа прилика ќе го издвојам само ова:

     „2. Да ги затвореле Чаир и Сарај, а не цело Скопје, зошто само ‘муслиманите’ биле позитивни. Добро бе, дали сте здрави? Вчера се расправав со пријатели. На список со позитивни од 20 позитивни, еден е албанец. Остатокот се Игор, Марко, Петкана, Трајанка и слично. 50% се од Аеродром, 50% се од Карпош. Ама ако, тапкајте си се по рамо дека муслиманите не почитувале и биле криви. Први сте за јадење трици на темите муслимани-христијани, црнци или белци. Проста маса.
     Ми се смеат зошто бегам на тротоар кога ќе видам човек. Смешно им е. Ама нема врска, вие пак обвинивајте ги политичарите, муслиманите, вонземјаните и кој следен ќе ви дојде на тапет.
     Шупелки низаедни.“

Утешува тоа што постот има 975 споделувања… Но, не е тешко, после овие примери, да се одреди негативната нагорна крива на поимот за нашиот „народ“: кога млади и образовани повикуваат на линчеви на луѓе заради кучиња на непроверена информација; кога се негира постоењето на вирусот (и тоа не само од „неписмени, прости и сиромашни“); кога на сѐ тоа се јавува академик кој во одбрана на македонската кауза го обвинува соживотот, поточно – другиот, кој со тоа се претвора во – непожелниот, тогаш што? Го читам постот на Ќулавкова, додека во меѓувреме го следам во живо протестот во Вашингтон (сл. 24): заедница, емпатија, ризик, пожртвуваност, солидарност…

И после, Катерина Колозова ќе ми аргументира дека „државата нема доверба во своите граѓани“ и дека народот е „недоветен“, па со преземните мерки станува илиберална… (Колозова, 2020) Еве го „народот“ во кој Владата мора да има доверба (сл 25): цел ден во „полициски час“ рашетан (позади зграда), нога пред нога, лежерно и без маски, една до друга, во пријатен комшиски муабет:

И сега, а за во иднина: За кој „народ“ и со кој „народ“ да се обидуваме да создаваме – заедница? Дали овој мој напор за една утописка културална размена која ќе го еманципира „народот“ за да се преиначи во заедница, со тоа се претвора во дистописко разочарување дека промените се можни? Начелно – не, но, како што би рекол Рансиер [Jacques Rancière]:

     „Real democracy is opposed to the fake democracy practiced by our oligarchic states. But it also means, an effort to create forms of discussion and decision but also forms of life making it possible to give a new strength to equality, freedom and democracy. So, from the movements that have happened, everywhere, it is possible to create, at least at the level of thinking, a kind of different space. By saying there is not only on the one hand the dead utopias of the past and on the other hand just the resignation to what the bourgeois power called ‘democracy’. This is why the idea of real democracy, real forms of acting freely and equally in common is quite important now.“ (Ktenas, 2018: 19)

И затоа, иако во четвртокот требаше да се вратам во Струга, сепак, останав во Скопје. Ако веќе морав да бидам во тридневен карантин тогаш, во знак на свесност и солидарност, сметав, мое ќе биде на сите карантинизирани (добро, ајде, и на сите некатарантизирани) да им понудам еден текст за да можат полесно да го „утепаат“ преслободното време (бидејќи тоа можам да го направам), токму поаѓајќи од почетното Фејсбук-меме: кој не умее да ужива во карантинот, нема да знае да умее да ужива ниту на Хаваите… имајќи, при тоа, на ум дека: секогаш постои излез од тунелот, од мракот…

____
ИНТЕРВЕНЦИЈА ОД УРЕДНИКОТ:

Насловна фотографија, автор: Denys Nevozhai
Конвертирани фотографии (колор > црно-бело): 1/2/3/4/5/6/7/8/9/11/12/15/17/18а,б,в,г/19/20/21а,б/22/23/24/25
Текстот е превземен од: Небојша Вилиќ

____
[1] „Карантин(ски размисли)“ и „Со „2м уметноста“ против zoom-изацијата и „Фејсбук уметноста“!“ [https://www.facebook.com/notes/nebojša-vilić/_26-карантински-размисли/10157550088793220/ и https://www.facebook.com/notes/nebojša-vilić/_27-со-2м-уметноста-против-zoom-изацијата-и-фејсбук-уметноста/10157625376528220/]. [2] Добро, до кога ќе трае оваа глупост со именувањето на еден автопат со името на светителката Мајка Тереза?! Каква врска има нејзиното мисионерско делување со една брза сообраќајница? Зошто не го преименуваат? Заради тоа што е Албанка, па да не им го прават веќе (политичкиот) ќеиф на Албанците, кои главно транзитираат по него? [3] Досега дигитализираните броеви можат да се преземат од: https://kinoteka.mk/category/кинопис/. [4] Сите текстови од ова истражување се приредени во една книга објавена 2006 со поддршка на тогашната печатница „Скенпоинт“ од Скопје и особено на Ангел Георгиевски и Звонко Митевски. (Вилиќ, 2006) [5] Сf. https://www.facebook.com/abvsgzvagsvsbz/posts/10157849069728551?comment_id=10157849113608551&notif_id=1591381481947279&notif_t=feedback_reaction_generic. [6] Сf. https://www.youtube.com/watch?v=KDhiFzpHWrk. [7] Сf. https://vlada.gov.mk/node/21647. [8] Повеќе за проектот в. на https://herestheartists.org/2020/05/06/from-scotland-from-north-macedonia-beginnings-interruptions/?fbclid=IwAR0sDx [пристапено на 7 јуни 2020][9] Сf. https://www.facebook.com/groups/977446202350024/

____
РЕФЕРЕНЦИ:

• Badiju, Alen (2015) Teorija subjekta. [Prevela: Olja Petronić] Novi Sad: Grupa za koncepttualnu politiku & kuda.org.
• Вилиќ, Небојша (1992) „Електронскиот шум како категорија на Х-тата естетика“, Кинопис 7 (4): 99-107. [https://kinoteka.mk/кинопис-бр-7/].
• Вилиќ, Небојша (2006) A.D.A. Рефлексии за уметноста во дигиталното доба. Скопје: 359°.
• Dutch Manifesto (2020) „Five proposals for a better world after the pandemic“, Веб портал Climate & Capitalism, 20 април 2020 [https://climateandcapitalism.com/2020/04/20/five-proposals-for-a-better-world-after-the-pandemic/; пристапено на 6 јуни 2020]; в. „Пет предлози за подобар свет по пандемијата“, [превод: Здравко Савески], Веб портал Гласник, 21 април 2020 [http://glasnik.mk/pet-predlozi-za-podobar-svet-po-pandemijata/; пристапено на 6 јуни 2020]
• Јаневска, Марија (2020) „Преку глава ми е!“, Фејсбук статус, 4 јуни 2020 [https://www.facebook.com/janevska.marija/posts/10224071090271588; пристапено на 6 јуни 2020]
• Колозова, Катерина (2020) „Демократијата на задно седиште во време на пандемија“, Слободен печат VIII (1959) (16-17 мај): 11.
• Ktenas, Yannis et al. (2018) A coffee with Jacques Rancière beneath the Acropolis. Athens: Babylonia Political Journal.
• Lischka, Gerhard Johann (1990) „Das Monitorstadium“, Kunstforum 105: 162-7.
• Miler, Jan-Verner (2017) Šta je populizam? [Prevela: Slobodanka Glišić] Beograd: Edicija REČ.
• Stimson, Blejk i Gregori Šolet (Prir.) (2017) Kolektivizam posle modernizma. Umetnost društvene uobrazilje posle 1945. godine. [Prevod: Ksenija Todorović] Beograd: Klio.

Фотографии: Н. В. и МИА (сл. 12); Никола Писарев (сл. 18) и Фејсбук.
[6-7 јуни 2020]